Streszczenia i opracowania lektur szkolnych klp klp.pl
Wiadomości wstępne

Wacław Potocki to jeden z najwybitniejszych i najbardziej płodnych pisarzy polskiego Baroku. Nazywany poetą samotnym, większość życia spędził w rodzinnym majątku, gdzie oddawał się pisarstwu naznaczonemu krytyką szlacheckiego społeczeństwa siedemnastowiecznej Polski.

Na jego przepełnionej goryczą twórczości zaważyła pełna trudnych doświadczeń biografia. Poeta po kolei tracił swoich najbliższych: dzieci oraz ukochaną żonę - Katarzynę. Starość spędził u boku swojej synowej i jej dzieci. Niebagatelny wpływ na jego twórczość miała również zmiana wiary. Potocki pochodził z rodziny ariańskiej i kiedy w 1658 roku wydano postanowienie o wygnaniu braci polskich z kraju, stanął przed trudnym wyborem, między ukochanym domem a wiarą. Postanowił pozostać w kraju.

Wacław Potocki jest znany przede wszystkim jako poeta moralista. Swoją twórczość podporządkował nauce Pisma Świętego. Nawet kiedy w swym dosadnym dowcipie posuwał się za daleko, to czynił to pod patronatem asekuracyjnej tezy: „czystemu wszystko czyste”. Jego twórczość, ta poważna i ta „rozrywkowa”, w mniejszym lub większym stopniu naznaczona jest szczególnym dydaktyzmem. Poecie wyraźnie leży na sercu los człowieka i jego szczęście.

Wacław Potocki - życiorys


Wacław Potocki urodził się w rodzinie ariańskiej (herbu Śreniawa) w Woli Łużeńskiej pod Bieczem w roku 1621 (choć co do daty jego urodzenia historycy nie mają pewności). Był trzecim, najmłodszym, synem Adama i Zofii z Przypkowskich. Wychowywany wraz z braćmi w duchu ariańskim, prawdopodobnie nie uczęszczał do żadnych szkół (istnieje jedynie przypuszczenie o pobieraniu nauk w szkole ariańskiej w Raciborzu), nie odbył praktyki na dworze, ani podróży zagranicznej.

W wieku siedemnastu lat podjął służbę żołnierską w oddziałach hetmana Mikołaja Potockiego na Ukrainie. Po powrocie do domu, otrzymał część majątku po ojcu, którego utracił w wieku czternastu lat. W 1648 roku ożenił się z Katarzyną Morsztynówną, z którą żył w zgodzie i „w umiarkowanym dostatku” aż do końca jej dni. Szczęśliwi małżonkowie doczekali się trójki dzieci: Stefana, Zofii i Jerzego (urodzeni między 1651 a 1661). W tych latach Potocki walczył pod Beresteczkiem, a następnie przeciw Szwedom i wojskom Rokoczego. W 1658 konstytucja sejmowa nakazała wyjazd szlachcie ariańskiej z granic Rzeczypospolitej albo przejście na katolicyzm. Potocki zmienił wyznanie i pozostał w rodzinnym gnieździe. Ciekawe, że jego żona nie zrzekła się wiary. Jeszcze przez wiele lat Potocki borykał się z atakami, z jednej strony braci polskich, którzy pozostali w zborze, z drugiej nieufnych katolików. W 1662 roku wytoczono małżeństwu proces o arianizm, czego następstwem był chrzest dwójki starszych dzieci (Jerzy został ochrzczony wcześniej) w 1663 roku, a następnie w 1665 roku sporządzenie aktu urzędowego, w którym poeta zrzekł się całego majątku na rzecz synów. Mimo że Wacław i Katarzyna byli już gotowi uciekać z kraju, wszystko jakoś się ułożyło i w ich życiu nastało kilka spokojniejszych lat. Poeta został sędzią skarbowym województwa krakowskiego i podstarościm bieckim. W 1669 wydaje córkę za mąż za Jana Lipskiego – to jemu poeta zadedykuje „Wojnę chocimską”. Autor „Ogrodu fraszek” zaangażował się w tym czasie w działalność obywatelską – uczestniczy w licznych sejmikach. W 1673 roku dowiaduje się o śmierci syna – Stefana. Ten to rok rozpoczyna kolejną passę osobistych nieszczęść w życiu już dojrzałego poety. W 1677 umiera córka i dwoje wnuków, w 1690 w czasie wyprawy tureckiej ginie Jerzy. 10 lipca 1686 roku przyszło mu pożegnać również ukochaną żonę, czego pozostawił przepiękną, wzruszająca, literacką pamiątkę w postaci wiersza pt. „Smutne rozstanie...”. Resztę życia Potocki spędził w towarzystwie synowej (to jej dedykował „Syrolet”) i jej dzieci, pracując bez wytchnienia nad uporządkowaniem swojego olbrzymiego dorobku literackiego. Umarł 9 lipca 1696 roku. Jego grób znajduje się w kościele reformatorów w Bieczu.

Twórczość Potockiego - przegląd i charakterystyka


Twórczość tego najpłodniejszego poety Baroku zgodnie z tradycją dzieli się na pięć następujących okresów:

1. Tzw. okres ariański, rozpoczynający się w latach 1644-1648, zdominowany został przez tematykę religijną. Powstają wtedy takie utwory, jak „Pojedynek rycerza chrześcijańskiego” inspirowany „Enchiridion militis christiani” („Podręcznik żołnierza Chrystusowego”) Erazma z Rotterdamu czy parafrazy Pisma Świętego: „Tydzień stworzenia świata” (parafraza Księgi Rodzaju), „Pan Bóg dobry, człowiek zły we wszystkich drogach swoich” (poetycki opis dziejów zbawienia od grzechu pierworodnego do wizji Jeruzalem z Apokalipsy). W poemacie „Rozkosz światowa” Potocki podejmując temat z utworu innego słynnego poety - Hieronima Morsztyna („Światowa rozkosz”) – poucza, jak należy korzystać ze zmysłów na chwalę Bogu. Przeciwstawia sobie „rozkosz cielesną” i „rozkosz duchową”, pięć panien mądrych i pięć panien głupich. Czytelnik dowiaduje się, że wzrok jest po to by czytać „Pismo Święte”, słuch, by go słuchać oraz śpiewać pieśni nabożne, uszami i sercem człowiek ma smakować słowo Boże, węchem ma cieszyć się wonią życia wiecznego, natomiast dotyk „duchowy” (przeciwstawiony dotykowi „cielesnemu”) oznacza nie tylko dawanie, bycie hojnym, ale również czystość. Trzeba zaznaczyć, że wiele z utworów religijnych ulegnie przetworzeniu po roku 1658, kiedy to poeta przejdzie na katolicyzm.
W 1652 roku Potocki pisze dwa romanse wierszowane, których głównymi bohaterami czyni kobiety. W przypadku pierwszego utworu pt. „Judyta” poeta czerpie wzór fabularny z „Pisma świętego”, natomiast „Wirginia panna, z rzymskiej historii wyjęta” powstała pod wpływem twórczości Liwiusza. Obie bohaterki miały być przykładami cnotliwego życia. Potocki uzupełnił zapożyczone historie analizą psychologiczną bohaterek, ukazującą ich wewnętrzne rozterki, oraz charakterystycznymi komentarzami odautorskimi.
W tym okresie na uwagę zasługują jeszcze utwory historyczne: „Katalog monarchów i królów polskich” (od Lecha do Jana Kazimierza) i „Rokosz gliniański”.

2. Okres drugi rozpoczyna się wraz z przejściem Potockiego na katolicyzm i kończy się w roku 1670. W tym czasie poeta napisał „Decymę pieśni pokutnych” oraz inne utwory liryczne. Poza tym powstają wtedy dwa romanse epickie: „Syrolet”, „Lidia”, dwie nowelki wierszowe pod wspólnym tytułem „Historia równej odwagi, ale różnej fortuny dwu pięknych Tressy i Gazele w Holandyjej panien” oraz pierwsza redakcja „Argenidy”. W 1670 roku Potocki kończy również pierwszą redakcję „Wojny chocimskiej”. Innego rodzaju dziełem było „Zebranie przypowieści (i przysłowia) polskich” – słownik mitologiczny, któremu miał towarzyszyć zbiór przysłów.

3. Okres trzeci zamyka się w latach 1671-1678. W tym czasie do głosu dochodzą w twórczości poety z Łużnej zainteresowania sprawami kraju i społeczności szlacheckiej. Powstaje wiele utworów okolicznościowych takich ja dwa drukowane (co jest niewątpliwym wyjątkiem w dorobku tego poety) panegiryki: „Najjaśniejszemu Królowi, Panu mojemu miłościwemu, życzliwy i wierny poddany przy niskim do nóg upadzie tę lichą prezentuję Pocztę” (1676), „Pełna Najjaśniejszemu Janowi III i Najjaśniejszej Mariej królestwu polskiemu na dzień obchodu patronów ich [...] R.P. 1678”.
Z większych utworów powstaje: „Merkuriusz nowy”(1672) – poemat o zwycięskich starciach hetmana Jana Sobieskiego z Turkami oraz „Zgoda” (1673) i „Pogrom turecki z Hussein paszą pod Chocimem AD 1673 d. 11 Novembris” (1674), które w 1975 Potocki połączył i przerobił na „Marsową pod Kołuszą z Ordą transakcję 1672”.
Oprócz tego powstaje kilka utworów o tematyce bardziej osobistej zarówno gorzkich, np. „Periody” to osiemnaście trenów napisanych po śmierci syna – Stefana, jak i radosnych : „Sielanka...” ofiarowana zięciowi Janowi Lipskiemu z okazji wjazdu na starostwo sądeckie. Wiemy również, że 1677 roku Potocki miał przygotowanych zbiór siedmiuset fraszek, który później w formie skróconej znalazł się w „Ogrodzi nieplewionym” jako czwarta jego część.

4. W okresie czwartym, rozpoczynającym się w końcu lat siedemdziesiątych, poeta powraca do tematyki religijnej, prawdopodobnie również pod wpływem osobistych tragedii. Powstaje kilka zbiorów pieśni m.in. „Pieśni nabożne z różnych miejsc Ewangeliej świętych [...] złożone” (1678), „Siedem pieśni na siedm artykułów Modlitwy Pańskiej...”. W „Smutnych zabawach żałosnego po utraconych dziatkach rodzica” żegna zmarłą córkę.
Potocki aktualizuje tematykę religijną również w epice oraz formie dramatycznej. W 1673 lub 1674 roku powstaje misterium wielkanocne pt. „Dyjalog o Zmartwychwstaniu Pańskim”. Z twórczości epickiej należy wymienić poemat alegoryczny „Rozbój duchowy na drodze zbawiennej...” oraz „Nowy zaciąg pod chorągiew starą triumfującego Jezusa...” - część trzecią planowanej parafrazy poetyckiej „Nowego Testamentu”.

5. Piąty okres datowany po 1682 roku to czas podsumowania twórczości. Poeta zbiera i porządkuje wielkie zbiory swoich utworów, pisanych przez całe dojrzałe życie: „Ogród nieplewiony” (1690-91), „Poczet herbów” (wydany drukiem w roku śmierci poety), „Moralia”. Powstaje cykl „Nagrobków...” oraz utwory żałobne po najbliższych: „Smutne rozstanie z kochaną małżonką moją” (1686), „Abrys ostatniego żalu [...]utrapionego ojca po Jerzym, kochanym synu” (24 treny napisane w 1691). Rok po śmierci poety wychodzi drukiem czwarta redakcja „Argenidy”.

Niewiele z utworów Potockiego ujrzało światło dzienne za jego życia, zdaje się, że niektóre np. „Moralia” wcale nie były przeznaczone do druku. Z tego też powodu autor „Ogrodu nieplewionego” nie zażywał sławy wielkiego poety. Tak naprawdę został należycie doceniony dopiero w XX wieku. Wiele z jego spuścizny do dziś pozostaje w rękopisach i czeka na edycję naukową.

Potocki jest często nazywany poetą rzemieślnikiem, bo też charakterystyczne dla jego warsztatu poetyckiego jest ciągłe dopracowywanie swoich dzieł (tu brał przykład z poetów antycznych). Niektóre utwory jak np. „Wojna Chocimska” czy „Argenida” doczekały się kilku redakcji. Typowe jest też eksploatowanie jakiegoś tematu, wątku do maksimum, tworząc kolejne wiersze „Na toż raz jeszcze”, itp. Z rozproszonych – szczególnie w „Moraliach” – wypowiedzi metapoetyckich dowiadujemy się, że dobry poeta powinien łączyć w sobie naukę i talent, powołanie do pisania. Znajdujemy też pogłosy Platońskiej idei „szału twórczego”.

Potockiego łączy się z tradycją renesansową ze względu na widoczne wpływy Erazma z Rotterdamu, Liwiusza, Tacyta oraz oczywiście Kochanowskiego. Również jego „poetyka sformułowana” bardzo zbliżona jest do odrodzeniowych standardów. Praktyka ukazuje jednak Potockiego jako prawdziwie barokowego twórcę, głęboko zakorzenionego w swoich czasach. Parafrazował Kochanowskiego, jak prawie wszyscy poeci barokowi, ale znacznie bliżej mu było do Samuela Twardowskiego, Hieronima Morsztyna czy Wespazjana Kochowskiego. Uprawiał typowe dla epoki gatunki: poemat alegoryczny, parafrazę biblijną, poemat epicki, tworzył konstrukcje emblematyczne.

Pod względem formalnym twórczość Potockiego wypada na tle kunsztownej poezji epoki trochę staroświecko. Przeważający tradycyjny trzynastozgłoskowiec (7+6) o rymach parzystych czasem powoduje wrażenie znużenia, ale rekompensuje to niezwykłe wyczucie nastroju, umiejętność obserwowania szczegółu i barwnego, żywego opowiadania. Jego twórczość jest głęboko zakorzeniona w kulturze ziemiańskiej. Potocki to poeta o wielkim darze dostrzegania śmieszności, praktykuje prześmiewczą krytykę połączone z nieskrywanym dydaktyzmem. Jednak komizm, który jest niejako naturalną cechą jego wypowiedzi, czasem pojawia się również w miejscach niestosownych, co nie wpływa korzystnie na wartość artystyczną utworu. Poecie nie był też obcy koncept, miał zwyczaj wyzyskiwania stereotypów, doprowadzał je go granic absurdu, by uzyskać efekt śmieszności. Charakterystyczna dla jego poetyki jest również gra językowa.

Twórczość poety – szczególnie fraszki z „Ogrodu nieplewionego” - dostarcza współczesnemu czytelnikowi wiele wiadomości na temat ówczesnej obyczajowości. Utarło się mówić o tym liczącym ok. 2000 wierszy zbiorze jako po poetyckim pamiętniku ziemianina. I rzeczywiście czytelnik ma okazje obserwować niezwykle sugestywnie wymalowany obraz XVII wiecznej zbiorowości. Styka tu się frywolność z powagą, gorzka refleksja z dowcipem. Obok nagrobków pojawiają się epitalamia. Poeta dokonuje krytyki współczesnego chrześcijaństwa, leniwej szlachty, rozwiązłych kobiet, ciemnoty chłopskiej. Ostrze krytyki z reguły nie jest skierowane w grupę społeczną, ale w jej przywary. W zbiorze pojawiają się również wiersze o charakterze postulatywnym – np. opisujące idealną kobietę, związek małżeński, itp. Nie mało jest też utworów, które pisane były jedynie dla żartu. Naturalną konsekwencją zacięcia dydaktycznego poety jest ogrom sentencji i przysłów w jego twórczości. Badacze obliczyli, że w „Moraliach” znajduje się ok. 2000 paremii, a w „Wojnie Chocimskiej” 1100 (co oznacza że co dziesiąty werset to przysłowie lub zwrot przysłowiowy).

Język poety jest silnie związany z życiem codziennym, nie brak w nim zwrotów potocznych, charakteryzuje go ważkość, plastyczność, bogactwo leksyki oraz poprawność. Potocki korzystał również ze słów obcego pochodzenia, budował neologizmy (wśród nich najwięcej czasowników). Na poziomie fleksji, słownictwa i wymowy odnajdziemy w jego utworach wiele cech gwary małopolskiej. Pewną barierę dla współczesnego czytelnika tworzy skomplikowana składnia z często zaburzonym szykiem. Zdania są długie, wielokrotnie złożone, rozbudowane przez liczne wtrącenia.

WAŻNE POJĘCIA



SARMATYZM – nazwa wiążąca się z mitem upowszechnianym w renesansie, który głosił, że polski stan rycerski wywodzi się od dzielnego, starożytnego ludu Sarmatów. Termin ten w tradycji określa ideologię oraz kulturę siedemnastowiecznej szlachty polskiej, której podstawą było przekonanie o wyższości narodu polskiego nad innymi narodami. Najważniejszą wartością dla sarmatów była wolność.

ARIANIZM – nazwa pochodzi Ariusza (ok. 256-336), kapłana, który stworzył ten kierunek w teologii chrześcijańskiej. Arianizm zawierał elementy poglądów Pawła z Samostat (monarchianizm). Istotą arianizmu był radykalny monoteizm, który podważał dogmat Trójcy Świętej i zaprzeczał boskości Chrystusa. Wielokrotnie potępiany przez Kościół arianizm zanikł ok. VII wieku, by odnowić się w czasie reformacji, jako ruch arian, inaczej braci polskich.

KONCEPT – nazwa pochodzi od łacińskiego conceptus – ujęcie. Koncept to wyszukany i zaskakujący pomysł, który dominuje nad utworem, determinuje treść i budowę dzieła. Jego poetycka sztuczność przeciwstawiana jest stylowi potocznemu. Koncept wykorzystuje analogie i kontrasty w stylistyce, leksyce, kompozycji. Posłuje się oksymoronem, paradoksem, paralelizmem. antytezą, grą słów, itp.

Bibliografia
Czesław Hernas, Wacław Potocki, w: tegoż, Barok, pod red. K. Wyki, w serii: „Historia Literatury Polskiej”, Wyd. 4, PWN, Warszawa 1980.

Janusz S. Gruchała, Wstęp, w: Wacław Potocki, Wiersze wybrane, oprac. Stanisław Grzeszczuk, Wrocław 1992, BN, s. I, nr 19.

Janusz S. Gruchała, Wacław Potocki, w: Barok, pod red. Anny Skoczek, w serii: „Historia literatury polskiej w dziesięciu tomach” t.3, Wyd. SMS, Bochnia 2003.

C. Backvis, Szczególna próba historycznego eposu: "Wojna chocimska" Wacława Potockiego, w: Szkice o kulturze staropolskiej, Warszawa 1975.
Krzysztof Mrowcewicz, Starożytność-Oświecenie, wyd. 6, Wyd. Stentor, Warszawa 1999.

R. Ocieczek, Wacława Potockiego poetyckie przywołania synowej i wnuków, w zbiorze: Wyobraźnia epok dawnych: obrazy – tematy – idee, red. J.K. Goliński, Bydgoszcz 2001.

Słownik terminów literackich, pod red. J. Sławińskiego, Wrocław 1998.



Mapa serwisu: